یکی از مهم ترین مسایلی که در مورد شرکت های خارجی مطرح است، در خصوص زمینه های مجاز برای فعالیت آن ها می باشد. این امر به موجب ماده 1 آیین نامه ثبت شعبه یا نمایندگی مورد توجه واقع شده است.

از اینکه ما را انتخاب نموده اید، بسیار متشکریم. قبل از اینکه به طور جدی وارد بحث شویم لازم است چند مقاله را در خصوص ثبت شرکت های خارجی به عزیزان معرفی کنیم که در صورت تمایل آشنایی بیشتر با این مقاله می توانند آنها را نیز مطالعه نمایند.
- شرایط ثبت شرکت های خارجی در ایران
- نحوه تاسیس شعبه شرکت خارجی در ایران
- مدارک مورد نیاز جهت ثبت نمایندگی شرکت خارجی
ماده مزبور شرکت های خارجی را که در کشور محل ثبت خود شرکت قانونی شناخته می شوند، مشروط به عمل متقابل در کشور متبوع، برای فعالیت در ایران در زمینه های ذیل بر اساس مقررات حاکم کجاز قلمداد نموده است، و آن ها می توانند برای فعالیت در این زمینه ها نسبت به ثبت شعبه یا نمایندگی در ایران اقدام نمایند. در ذیل به توضیح هر یک از بندهای این ماده پرداخته خواهد شد :
1- " ارائه خدمات بعد از فروش کالاها یا خدمات شرکت خارجی "
به طور معمول در کلیه مواردی که شرکت خارجی به فروش محصولات خود اقدام می نماید، به ویژه در مورد برخی از انواع آن ها که از نظر فنی پیچیده می باشند، از جمله وسایل برقی، ارائه خدمات پس از فروش برای آن محصولات اجتناب ناپذیر است. زیرا این گونه محصولات غالباَ مبالغ قابل توجهی را به خود اختصاص می دهند و در صورتی که خراب شوند، معمولاَ قابل تعمیر می باشند و ممکن است سال ها مورد استفاده قرار گیرند. شرکت خارجی برای ارائه این گونه خدمات ( گارانتی – وارانتی ) می تواند به ثبت شعبه یا اعطای نمایندگی اقدام نماید. البته ارائه خدمات ، به خدمات پس از فروش کالا محدود نمی باشد، بلکه در مواردی که شرکت خارجی به موجب تعهدات قراردادی ارائه خدماتی را متعهد می گردد نیز می تواند طبق بند مزبور به ثبت شعبه یا نمایندگی اقدام نماید. لازم به ذکر است، سازماندهی فروش و ارائه خدمات پس از فروش در بیشتر موارد به عنوان یکی از مواد قراردادهای نمایندگی مورد توجه قرار می گیرند. مضاف بر این که این قبیل تعهدها به قراردادهای نمایندگی محدود نمی شود، بلکه در قراردادهای توزیع نیز معمولاَ از سوی توزیع کننده هم مورد تعهد قرار می گیرند.

آن چه جالب توجه می باشد این است که بند مذکور بدون آن که امکان فروش محصولات شرکت خارجی را از طریق شعبه یا نمایندگی مورد توجه قرار دهد ، تنها به امکان ارائه خدمات پس از فروش اشاره نموده است . با این حال نه تنها فروش محصولات شرکت خارجی علت اصلی انعقاد قراردادهای نمایندگی یا تشکیل شعبه ها می باشد، بلکه تا زمانی که محصولات این شرکت در کشور خارجی عرضه نشود، ارائه خدمات پس از آن مفهومی نخواهد داشت. اگرچه این احتمال وجود دارد که قانونگذار به موجب بند 1 به طور ضمنی فروش محصولات شرکت را از طریق شعبه یا نمایندگی پذیرفته است. زیرا در عمل شعبه ها و نمایندگی های شرکت های خارجی به فروش محصولات شرکت خارجی می پردازند.
2- " انجام عملیات اجرایی قراردادهایی که بین اشخاص ایرانی و شرکت خارجی منعقد می شود" .
اگر بین اشخاص داخلی و شرکت خارجی قراردادی منعقد شود، برای انجام دادن عملیات مربوط بدان، شرکت خارجی می تواند به ثبت شعبه یا نمایندگی اقدام نماید. همان گونه که ملاحظه می شود، ثبت شعبه یا نمایندگی به موجب بند فوق به وجود و انعقاد قرارداد میان شرکت خارجی و یک شخص ایرانی اعم از حقیقی یا حقوفی و اعم از خصوصی یا دولتی وابسته خواهد بود. مصداق بارز این بند، انعقاد قراردادهای پیمانکاری می باشد که در آن شرکت خارجی ساخت پروژه ای را در ایران به دنبال انعقاد قرارداد با طرف ایرانی بر عهده می گیرد.
لازم به ذکر است که به طور اصولی اگر شرکت خارجی به اعطای نمایندگی جهت انجام دادن عملیات اجرایی ناشی از نماینده تابع خواهد بود و نه یک نماینده مستقل. به عبارت دیگر، نماینده تجاری در چنین مواردی مستقل از اصیل نمی باشد، بلکه همچون قائم مقام تجاری یا وکیل، از سوی شرکت خارجی برای انجام دادن تعهدات وی نایب می گردد. به همین دلیل است که چنین نماینده ای به طور معمول در قالب شعبه فعالیت می نماید و نه در قالب نمایندگی .
3- " بررسی و زمینه سازی برای سرمایه گذاری شرکت خارجی در ایران "
از دیگر مواردی که شرکت خارجی می تواند به ثبت شعبه یا نمایندگی در ایران اقدام نماید، بررسی و زمینه سازی برای سرمایه گذاری می باشد. در این مرحله شرکت خارجی هنوز تصمیمی قطعی برای سرمایه گذاری در کشورایران ندارد و با ثبت شعبه یا نمایندگی در ایران می خواهد بررسی های لازم را در این خصوص انجام دهد. ذکر این نکته حائز اهمیت خواهد بود که ظاهراَ منظور از نماینده در بند حاضر نیز نماینده تابع می باشد، یعنی نماینده ای که در استخدام اصیل است و با نمایندگی های مطرح شده در تجارت بین الملل که به طور معمول به بازاریابی و توزیع محصولات شرکت خارجی می پردازند، تفاوتی فاحش دارد.
4- " همکاری با شرکت های فنی و مهندسی ایرانی برای انجام کار در کشورهای ثالث "
این امکان وجود دارد که شرکت های فنی و مهندسی ایرانی برای انجام دادن امور صنعتی، فنی و عمرانی و غیره در کشورهای ثالث انتخاب شوند و جهت انجام دادن امور مربوط، به انعقاد قرارداد و مشارکت با یک یا چند شرکت خارجی اقدام نمایند. حالت برعکس این قضیه نیز صادق است. در هر حال با توجه به آن که معمولاَ این گونه همکاری ها به دنبال انعقاد قرارداد انجام می شوند، می توان مفاد بند 4 را مصداقی از مفاد بند 2 همین ماده دانست. مراد از نمایندگی در این بند نیز همانا نمایندگی تابع می باشد.
5- " افزایش صادرات غیرنفتی جمهوری اسلامی ایران "
آن چه که از مفاد بند مزبور استباط می شود این است که اگر فعالیت شرکت خارجی به گونه ای باشد که به افزایش صادرات غیرنفتی ایران منجر گردد، می تواند به ثبت شعبه یا نمایندگی اقدام نماید. با این حال شاید نتوان بر امکان فعالیت از جانب شرکت خارجی قائل گردید، بلکه شاید منظور این است که شرکت خارجی می تواند برای صادرات محصولات غیرنفتی از قبیل تولیدات صنعتی، کشاورزی ، صنایع دستی و غیره به ثبت شعبه یا نمایندگی اقدام نماید که اگر منظور همین باشد، عبارت " افزایش " درصد آن بی مورد خواهد بود. با وجود این به رغم تنظیم مبهم مفاد این بند، نظر نخست قوی تر به نظر می رسد.
لازم به ذکر است که منظور از نماینده در این بند نیز با نماینده ای که در حقوق تجارت بین الملل مد نظر است، کاملاَ بی ارتباط می باشد. زیرا در رایج ترین مفهوم نمایندگی، نماینده برای فروش و توزیع محصولات شرکت خارجی انتخاب می شود و نه برای خرید و توزیع محصولات شرکت های دیگر .

6- " ارائه خدمات فنی و مهندسی و انتقال دانش فنی و فن آوری "
یکی از موارد شایع حضور شرکت های خارجی در ایران، همانا ارائه خدمات تخصصی، فنی و مهندسی به ویژه انتقال دانش فنی می باشد. در واقع، در بیشتر مواردی که شرکت خارجی به سرمایه گذاری از طریق تشکیل شرکت مشترک اقدام می نماید، ارائه خدمات تخصصی و مراحل انتقال دانش فنی نیز همواره به عنوان بخشی از سرمایه بوده، در راستای سرمایه گذاری به طرف ایرانی منتقل می شود. با این حال در مواردی سرمایه گذاری شرکت خارجی به تشکیل شرکت مشترک منجر نمی گردد، که در این خصوص از جمله می توان به موردی اشاره نمود که شرکت خارجی به دنبال انعقاد قرارداد با طرف ایرانی به عنوان پیمانکار عمل می نماید.
شرکت خارجی ممکن است جهت ارائه این گونه خدمات به استقرار نیاز داشته باشد، بنابراین در چنین صورتی می تواند به موجب بند 6 به ثبت شعبه یا نمایندگی اقدام نماید. نماینده در این بند نیز یک نماینده تابع و وابسته خواهد بود که به طور معمول از طریق ثبت شعبه مستقر می شود.
7- " انجام فعالیت هایی که مجوز آن توسط دستگاه های دولتی که به طور قانونی، مجاز به صدور مجوز هستند، صادر می گردد، از قبیل ارائه خدمات در زمینه های حمل و نقل، بیمه و بازرسی کالا ، بانکی ، بازاریابی و غیره " .
فعالیت در برخی از زمینه ها نه تنها برای اشخاص خارجی، بلکه برای اشخاص داخلی نیز به صدور مجوز از دستگاه دولتی مربوط منوط خواهد بود. بنابراین در چنین زمینه هایی که فعالیت شرکت خارجی به صدور مجوز وابسته می باشد، فعالیت شرکت مزبور امکان پذیر نخواهد بود، مگر پس از کسب مجوز. به عنوان مثال : ارائه خدمات در زمینه های حمل و نقل، با اخذ مجوز از سازمان های ذی ربطی همچون سازمان حمل و نقل و پایانه های کشور امکان پذیر است. در خصوص فعالیت در زمینه های بانکی و بیمه، بانک مرکزی و بیمه مرکزی مجوز لازم را صادر می نماید.
در زمینه بانکی این امکان به موجب " آیین نامه محوه تاسیس، فعالیت و انحلال نمایندگی بانک های خارجی در کشور جمهوری اسلامی ایران " مصوب 13 / 3/ 1363 شورای پول و اعتبار فراهم گردید تا بانک های خارجی به تاسیس دفتر نمایندگی بپردازند. به موجب ماده 2 دستورالعمل اجرایی آیین نامه مزبور صدور اجازه تاسیس و فعالیت دفاتر یادشده در ایران با بانک مرکزی می باشد که به بازرسی فعالیت های این دفاتر نیز موظف گردیده است. آن چه در مورد دفاتر نمایندگی بانک های خارجی حائز اهمیت می باشد این است که فعالیت دفاتر مزبور محدود است و آن ها تنها می توانند با رعایت قوانین و مقررات جاری کشور و به عنوان رابط اطلاعاتی بین بانک خود و بانک ها و سازمان های ایرانی عمل نمایند، اما مجاز به انجام دادن هیچ یک از عملیاتی که جنبه معاملاتی بانکی دارد و طبق قوانین جاری کشور به بانک ها اختصاص دارد ، نمی باشند.

اما در خصوص فعالیت در زمینه بیمه لازم است که به موجب " آیین نامه تاسیس، فعالیت و انحلال دفاتر ارتباطی موسسات بیمه و موسسات کارگزاری بیمه خارجی در جمهوری اسلامی ایران " ، مصوب 14/ 12/ 1380 موسسه های بیمه و کارگزاری بیمه خارجی امکان یافته اند تا با موافقت بیمه مرکزی ایران به تاسیس دفاتر ارتباطی در ایران اقدام نمایند، که نظارت بر دفاتر یادشده نیز با بیمه مرکزی خواهد بود. دفاتر ارتباطی تنها می توانند به عنوان رابطه بین موسسه متبوع خود و موسسه های بیمه ایرانی در زمینه پیگیری امور بیمه اتکایی، ارائه خدمات کارشناسی و انتقال دانش فنی بیمه ای فعالیت کنند، اما مجاز به عرضه بیمه و انجام دادن عملیاتی که در حیطه وظایف موسسه های بیمه داخلی قرار دارد، نمی باشند.
شایان ذکر است که دفاتر مزبور نیز دفاتری می باشند که همچون شعبه ها، بخشی وابسته به شرکت خارجی اند و به عنوان نماینده تابع عمل می نمایند و اگرچه به اصطلاح این دفترها به ویژه در مورد بانک ها " نمایندگی " معرفی شده اند، اما به کاربردن عبارت مزبور تنها به این منظور است که اشتباهی میان این دفترها و شعبه های بانکی که به عملیات بانکی اشتغال دارند، صورت نگیرد. به عبارت دیگر، نماینده یادشده نماینده ای وابسته به شرکت خارجی است که در استخدام آن شرکت می باشد.
بنا بر آن چه بیان گردید، شرکت خارجی تنها جهت انجام دادن فعالیت در یک یا چند مورد از موارد فوق است که می تواند به ثبت شعبه یا نمایندگی در کشور ایران اقدام نماید و جالب است برخلاف آن چه که معمولاَ شرکت های خارجی بدان منظور به تشکیل شعبه یا نمایندگی اقدام می نمایند، اصولاَ امکان بازاریابی یا توزیع محصولات برای شرکت های خارجی در کشور ایران به موجب آیین نامه ثبت شعبه یا نمایندگی مقرر نگردیده است.